بخشی از مطلب
شمس العماره یکی از بناهای مرتفع و مشخص و جالب تهران قدیم است . گویا
ناصرالدین شاه قبل از سفر اروپا بر اثر دیدن تصاویر بناها و آسمان خراشهای
کشورها غربی ، تمایلی پیدا می کند بنای مرتفعی نظیر بناهای فرنگستان در
پایتخت ممالک محروسه خود ایجاد نماید تا از بالای آن خود و زنانش بتوانند
منظره شهر تهران و دورنمای اطراف را تماشا کنند . شاه در حدود سال 1282 هـ .
ق . این قصد را با دوستعلی خان نظام الدوله معیرالممالک در میان می نهد و
او را برای ساختن چنین بنایی در سمت شرقی ارگ سلطنتی مامور می کند .
معیرالممالک بزودی بوسیله استادان و معماران ماهر آن زمان طرح عمارت را
ریخته و پی کنی آنرا شروع می کند . ساختمان آن پس از دو سال یعنی در سال
1284 هـ . ق. بپایان می رسد و آنرا شمس العماره نامیده تاریخ بنایش را
بحساب جمل «کاخ شاهنشاه» می یابند .
محمدحسن خان اعتماد السلطنه در روزنامه ایران در سال 1294 هـ .ق. در باره
این کاخ می نویسد :
«... اولاً عمارت شمس العماره است که بسیار مرتفع و از بناهای بسیار عالی
این دولت جاود شوکت می باشد . تالارهای آینه و ستونهای بلند بزرگ از مرمر و
از اره و پله ها نیز کلا از مرمر و مراتب زیادی الی بالای عمارت دارد .
چهل ذرع ارتفاع این عمارت است . دو برج دارد با یک مهتابی که روی برجها
نشیمن عالی ساخته اند برای تفرج ، وقتی که بالای آن برجها می روند شهر
تهران و اطراف و کوهها و صحراها کلا پیدا و چشم انداز بسیار خوب و با روحی
دارد در کمال خوبی می توان دید . حتی همه دره هاو آبشارهای کوهها پیداست و
در این عمارت هم از اسباب و اشیاء نفیسه بسیار است و ساعت بزرگی در بالای
این عمارت می باشد که صدای زنگ آن در اکثر مواضع شهر شنیده می شود » .
باز همو در الماثر و الاثار می نویسد :
«بنیان و بنیاد کوچک مبارک معروف شمس العماره که از عظایم آثار این شهریار و
امتیازش بر جمیع ابنیه تهران بلکه ایران اظهر من الشمس است مشتمل بر خمس .
و این یادگار بزرگوار چنانکه در اوایل این باب ... اشارت شد بدستیاری
دوستعلی خان معیرالممالک بسبک قصور عمارت فرنگستان طرح ریخته و پرداخته و
بناء برداشته و افراخته شده است تاریخ تاسیس آن بنیاد و این اثر سعادت نهاد
1284 سال بیست و یکم از جلوس همایون است.»
بی گفتگو شمس العماره هم از نظر نقشه و شکل ظاهری وهم از نظر آرایش داخلی ،
یکی از بناهای تاریخی و زیبا و جالب تهران است و آینه کاریها و نقاشیها و
گچ بریهای از اره ها و دیوارها و سقف های آن از حیث نمایش و شیوه های مختلف
و متنوع تزئینات داخلی بناها در ایران بی نظیر است و جای آن دارد که از
نظر حفظ نمونه و موردی برای مطالعه معماری و تزیینات داخلی آن دور از تاریخ
ایران در نگاهداری و مرمت آن دقت و همت بیشتری بخرج بدهند و نگذارند این
اثر جالب از بین برود .
این ساختمان را معیرالممالک بخرج خود ساخته و بعلتی که بهتر است از نظر
تکمیل تاریخچه بنا شرح آنرا از زبان نواده اش دوستعلی خان معیرالممالک
بشنویم ، تقدیم ناصرالدین شاه کرد .
می گوید : «حاج میرزا حسین خان سپهسالار که با معیر الممالک نرد مخالفت
می‌باخت نهانی چند تن را بر آن گماشت تا صورت مخارج بنای مزبور را با دقت
بردارند و در آخر کار آن را برای مقابله با سیاهه تقدیمی معیر بدست شاه داد
و ضربتی کاری بکار رقیب خود برد .
پس از د سال بنای شمس العماره بپایان رسید و مخارج آن از هر جهت با اثاثه و
فرش و غیره به چهل هزار تومان بالغ گردید ، روزی را جشن گرفتند و شاه
رسماً بعمارت مزبور آمد و حاج میرزا حسین خان هم برای مشاهده نتیجه نقشه
خود حضور بهم رسانید شعرا با مدیحه های آبدار مقدم خسروانه و میمنا بنای
تازه را تبریک گفتند و شاه پس از بازدید اطاقها و تمجید بسیار رو بمعیر
الممالک نموده گفت : « فی الواقع بنای زیبا و باشکوهی است ولی باید برای
دولت گران تمام شده باشد ؟» معیر عرض کرد :قربان برای چاکر گران تمام شد ،
زیرا بنا تقدیم خاک پای همایونی و طومار آن اینست که از نظر مبارک می گذرد و
گامی پیشتر نهاده صورت مخارج را بدست شاه داد ، سلطان از شنیدن این سخن
تغییر قیافه داده و بی اختیار نگاه خشمناک بحاج میرزا حسین خان افکند که
معنا از نظر حضار پوشیده نماند ...»
موقعیت
در قسمت غربی محوطه ارگ سلطنتی مشرف به خیابان ناصرخسرو فعلی و جزء مجموعه کاخ گلستان می باشد .
تاریخچه
این کاخ از بناهای دوره ناصرالدین شاه و تاریخ ساختمان آن 1284 هجری قمری
می باشد که با نظارت دوستعلی خان ممیر الممالک و به معماری استاد علی محمد
کاشی ساخته شده است .
وضعیت فعلی
این بنا در اصلبرای زندگی کردن و اقامت ساخته نشده و در واقع تنها جنبه
تشریفاتی داشته و تقلیدی نابجا از بناهای اروپائی هم عصر خود می باشد .
بنا مشتمل بر پنج طبقه و یک زیر زمین است که از طبقه دون بع لبه دو برج
قرینه شمالی و جنوبی شروع و طبقات سوم و چهارم و مهتابی (پنجم) را تشکیل
میدهد. میان دو برج ساعت بزرگ شهر قرار دارد که صدای آن دراکثر نقاط شهر
شنیده می‌شده است .
طبقه اول شامل یک ایوان تالار و چهار اتاق دو سوی تالار و ایوان می باشد .
در طبقه دوم دو اتاق در دو ضلع شمالی و جنوبی دارای مقرنسکاری می باشد .
طبقه سوم شروع برج و طبقه چهارم هر یک دارای دو اتاق یکی در شمال و دیگری
در جنوب هستند که ساعت میان دو اتاق مزبور قرار گرفته است .
تزئینات بنا شامل گچبری ، آئینه کاری ، نقاشی ، کاشیکاری ، کارهای چوبی ، مقرنس سازی می باشد .
تعمیرات بنا
تعمیران بنای شمس العماره از سال 1350 آغاز شده که تا کنون ادامه داشته و
نزدیک به اتمام است . این تغییرات شامل مراحل زیر می باشد :
1-تقویت اسکلت بنا بصورت آهنکشی قسمتهای مختلف بنا که تیرهای چوبی آن فرسوده شده بود .
2-کانال کشی دور تا دور ساختمان جهت برطرف نمودن رطوبت بنا .
3-بازسازی زیرزمین شامل بازسازی ازاره و آجرکاری سطوح جانبی و زیرسقف‌ها .
4-بازسازی نماها شامل آجرکاریها و کاشیکاری کتیبه ها و پشت بغلها و خورشیدها .
5-تعمیرات بدنه : شامل آئینه کاری ، گچبری و نقاشی و کار در چوبی .
6-مفروش نمودن کف های داخلی با کاشی .
گزارش تعمیرات نیمه اول سال 62
الف:کف سازی :
1-تعویض قسمتی از آجرهای فرسوده کف حیاط جلوی تالار آئینه .
2-بندکشی و تعویض قسمتی از سنگهای کف انبار .
3-تعویض آجرهای فرسوده کف حیاط پشت نما .
ب-تعمیرات درها و پنجره ها
1-لولا کردن و رنگ کاری پنج بنفت در زیرزمین با نصف قفل
2-ساختن دو عدد پنجره نمای جنوبی
ج-تعمیرات آئینه کاری :
1-تثبیت سقف یکی از اتاقهای آئینه در اثر بمب گذاری در حال ریزش بود .
2-ادامه تعمیرات آئینه کاری تالار اصلی .
مشخصات مصالح بکار رفته در بنا
الف: آجر
تاریخچه کوتاهی درباره پیدایش آجر در آثار ایران : پیشینه و ساخت آجر به
سالهای باستان می رسد و به موجب مدارک موجود پیدایش و مصرف آجرپیش از تاریخ
و هزاران سال قبل از آن بوده است .
در ادوار باستان در کناره رودهای دجله و فرات و پس از طغیان آنها ، مقدار
زیادی گل و لای بر سطح زمین رسوب می کرد . این رسوبات که دارای چسبندگی خاص
بودند و پس از اینکه در اثر تابش خورشید آب گل و لای آنها تبخیر می شد ،
ترکهایی به وجود می آمد که لای خشک به صورت مکعبهای نامنظم در می آمد که
این ترکیب به علت چسبندگی زیاد که از خاک و املاح آن به دست می آمد ، به
صورت ملات جهت دیوارهای گل چینه ای در آن در آن روزگار مصرف می شد .
هنر آجرکاری دوره قاجاریه : هنر آجرکاری دوره قاجاری نه به پایه دوران
شکوفای آجر کاری دوره سلجوقی و نه در مقیاس دوره سلجوقی و نه در مقیاس دوره
هنر آفرینهای آجری بسیار متنوع دوره صفویه بوده است .
اما در دوره قاجاریه کارهای آجری با نقوش متنوع و نو نیز رواج گرفته و از
آجر و نقشه ای در آن در نمود نمای بناها هر چند که در متن آجرکاریها به شکل
گسترده و یا در حالت قالب سازی از نقش کاشی و کاربرد کاشیکاری و یا مواردی
دیگر استفاده شده است . اما در حاشیه قابها و سرپایه و کلاف کتیبه های
کاشی و چهارچوب پشت بغلها و اسپرها از آجر تراش پیشبرد در ترکیب ساده و یا
نقش دهی در بناها استفاده فراوان برده شده است .
ب : آهک
تاریخچه پیدایش آهک : آهک فراورده ای است که پیش از پیدایش تاریخ برای بشر
شناخته شده است گفته می شود انسانهایی که بصورت چادر نشینی روزگار
می‌‌گذرانده اند ، برای پختن غذا زمین را کنده و اجاق می ساختند مسلماً در
این حالت سنگهای آهکی در اثر حرارت پخته شده از سنگ به آهک نشکفته تبدیل
شده است . پس از کوچ کردن افراد در اثر بارندگی آهکها پخته شده به صورت
شکفته در آمده در اثر شستن آنها به وسیله باران و پر شدن اجاقها از خاک و
شن اطارف آهک ترکیبی سخت بدست آمده است . پس از بازگشت چادر نشینها محل
سابق و جستجو برای زندگی در مکانهای قبلی متوجه این پدیده شده اند . از
آنجائی که انسان همواره جستجوگر بوده است ، به این دگرگونی و پخته شدن سنگ
آهک پی برد . پس از تکامل زندگی ، برای ساختن سرپناه و بالاخره خانه های
مسکونی از این ملات به عنوان مواد چسبنده و مقاوم بویژه در مقابل رطوبت
استفاده فراوان شد .
گفته می شود روش پختن آهک را یونانیها از ایران و رومیان از یونانیها
آموختند . همزمان مصریان با داشتن سنگ آهک بناهای خود را از ملات گچ ساخته
اند و چینی ها در ساختن برجهای دیواری که 200 سال قبل از میلاد بنا شده ،
ملات آهکی را بکار برده‌اند اما همانطوری که اشاره شد مصرف آهک در بناهای
ایران ، قدمتی بیشتر از زمانهای ذکر شده دارد .
مصرف آهک : ملات آهکی در پی سازی و کرسی چینی و دیوارسازی در بناهای قدیمی
بکار رفته است . از وجود ملاتهای آهک برای ساختمان پلهای سنگی بر روی
رودخانه ها و بعضی موارد برای استفاده در سدهای آجری و بالاخره در ساختمان
بناها و مجاری و منافذ آب . همچنین در آب انبارها و بسیاری دیگر از بناها
استفاده شده است . امروزه نیز آهک یکی از مصالح مفید و موثر در ساختمان می
باشد .
ج : گچ
تاریخچه پیدایش گچ :
به طوری که از شواهد زندگی و حیات مشخص می گردد تاریخ پیدایش از گچ به پیش از ساختن خشت و پختن آن به صورت آجر می رسد .
انسانهایی که در صحراها روزگار می گذرانیده اند بدون سرپناه زندگی می کردند
. در زمستان و فصول سرد برای مقابله با سرمایه به روشن کردن‌اتش روی آورده
و در جوار شعله های آتش زندگی را می گذراندند . مسلماً آتش در ملی گود و
در زمین و یا به صورت اجاق دارای دوامی بیشتر بوده است .
گچ و خاک دارای انواع مختلفی بوده که یکی از انواع آن گچ خاکی یا کلوخی
می‌باشد . این عنصر در مجاورت آتش کم پخته شده . پس از گرفتن آب که می
تواند ناشی از بارندگی باشد یا جابجایی و ورز غیره مستقیم ، خودگیری خود را
انجام میدهد انسانهایی در آن زمان این پدیده را حس کرده و متوجه پیدایش
گچ شده اند که با شکل گرفتن تمدن و ساختن سرپناه از این ماده برای اتصال
آجرها جهت رجهای دیواریها و بعدها به شکل عنصری موثر در بناها مورد استفاده
قرار گرفت . از این لحاظ در قدیمی ترین بنای دنیا ، یعنی «اهرام ثلاثه»
مصر که سابقه نزدیک به چهار هزار و پانصد ساله دارد ، به عنوان مواد چسبنده
مقاوم بعد از ازاره در بین سنگها و جهت کلاف سازی آنها استفاده شده است .
در آثار بدست آمده از اکتشافات سده سیزدهم در هزاره اول قبل از میلاد در
شهر دورانتاشی و در معبد شاهان ایلامی در بنای چغازنبیل در هفت تپه خوزستان
، وجود ملات گچ و کاربرد آن باعث ساخت و استقرار قوسهای سهمی شده است .
همچنان کاربرد گچ در پوشش قوسی کانالها در قسمتی از بناهای تخت جمشید از
دوره هخامنشی با یادگار مانده است . ملات گچ در دوره ساسانیان در اسکلت
سازی بناها و همچنین جهت نما سازی به شکل حرکت گلهای «روزاس» کاربرد فراوان
داشته است .
به طور کلی از ملات گچ در پوشش قوسها و طاقهای رفیع و پوشش شبستانها و
ایوانهای بلند و گنبدهای آجری و در اسکلت بناهای اسلامی و در ادوار مختلف
بعد از اسلام استفاده بسیار فراوان شده و باید گفت که این ملات ، از عناصر
لاینفک و از مصالح مهم ساختمانی از روزگار باستان تا امروز بوده است .
د)چوب
به طور کلی از چوب به طرق مختلف در بناهای مساجد و گلدسته ها ، مدارس ،
کاخها ، بازارها ، دکاکین ، حجره ها و کاروانسراها و غیره نهایت استفاده
شده است .
در دوران قاجاریه ساختمان در شکلهای کلاه فرنگی و طره های پیش آمده زیبا
مانند در تهران و عمارت باغ ارم در شیراز ، شمس العماره و کاخ گلستان سلطنت
آباد در تهران و عمارت اعلم السلطنته و بسیاری از بناهای دیگر چوب به شکل
خاصی در آنها بکار رفته است . به طور کلی از چوب و فراورده های آن در
بناهای صد سال اخیر به عنوان مصالحی موثر در ستونهای چوبی ، پوششهای سقفهای
دو جداره خارجی و توفال سازی ، همچنین در ساختن درهای ارسی و پنجره های
ظریف با کارهای هنری مختلف استفاده گوناگون شده است .
در سالیان گذشته و همچنین در روزگار اخیر از وجود چوبهای مقاوم جهت کلاف
بندی ساختمانهای چوبی در شمال ایران ، چه در حالت سنتی و چه در کیفیت و
کاربردروشهای امروزی بویژه در شیروانی سازیهای گوناگون ، نهایت استفاده
می‌شود. از وجود چوب و فراورده های آن در ساختمانهای جنگلی و موسسات
جنگلبانی و اسکلت کلبه های روستایی و ساختمان های مسکونی چوبی محدود و
انبارهای آنها ، همچنین انبارهای وسیع کشاورزی و برخی از سالنهای دامداری و
مرغداری و سالنهای وسیع ورزشگاهها و آموزشگاهها و درمانگاهها و مواد دیگر
بسته به نوع آب و هوا ساخته می‌شود .
منابع
1-کتاب تهران قدیم / م حسن بیگی
2-زنده دل حسن . 1331 - استان تهران / حسن زنده دل و دستیاران
3-تهران در گذر زمان تالیف و نگارش : ناصر نجمی
4-معماری ایران : مصالح شناسی سنتی / تالیف حسین زمرشیدی
5-معماری ایران ، اجرای ساختمان با مصالح سنتی / تالیف حسین زمرشیدی
6-میراث فرهنگی کل کشور
7-میراث فرهنگی استان تهران
foad
